Historia
Europy Srodkowej:
Od
wojny trzydziestoletniej do ksiecia Eugeniusza.
Historia
siedemnastowiecznej Europy naznaczona byla dwoma wielkimi
konfliktami. Jeden z nich to kon-frontacja panstw protestanckich
i katolickich. Jej kulminacja byla wojna trzydziestoletnia
(1618-1648), która ogarnela niemal wszystkie kraje
kontynentu. Drugi konflikt to wybuchajaca wciaz na nowo wojna
z Osmana-mi, którzy w drugiej polowie stulecia zaczeli
napierac z bedacych pod ich panowaniem terenów na Balkanach
dalej na zachód.
Na zachodzie kontynentu Francja pod panowaniem Ludwika XIII
i Ludwika XIV próbowala uzyskac hegemonie w Europie
i dazyla do ograniczenia wplywów habsburskich w Hiszpanii
oraz w krajach niemieckich. Skutkiem tego byly nie tylko wojny
Francji z Hiszpania, ale i podboje Francji nad Renem oraz
jej sojusz z Wysoka Porta. Nowe potegi gospodarcze, Anglia
i Holandia, równiez wlaczyly sie do dzialan wojennych.
W toczonej przeciwko Hiszpanii wojnie o niepodleglosc Niderlandów
wyksztalcila sie nowa for-ma prowadzenia dzialan wojennych
opierajaca sie na przeprowadzonej przez dynastie oranska reformie
wojska, które na skutek wprowadzenia szkoleniowego
drylu stalo sie bardziej zwrotne i wytrzymale.
Wojska cesarskie, które az do poczatku stulecia nie
byly jednolicie wyposazone i werbowano je tylko na czas trwa-nia
kampanii, zostaly przeksztalcone w oplacana stalym zoldem
armie zawodowa. Z powodu chronicznych klopotów pienieznych
cesarza, finansowanie takich mas wojska zapewniali tzw. przedsiebiorcy
wojenni, jak na przyklad generalissimus ksiaze Meklemburgii
Albrecht von Wallensteinem.
Traktaty pokojowe zawarte w Osnabrück i Münster
z r. 1648 zakonczyly wojne trzydziestoletnia. Turcy Osmanscy,
zupelnie inaczej zorganizowani a takze wyposazeni w bron,
do jakiej Europejczycy nie byli przyzwyczajeni (luki refleksyjne
i strzaly) od lat szescdziesiatych [XVII w.] wznowili swoja
ekspansje na Zachód i zostali pobici 1 sierpnia 1664
r. pod Szentgotthárd nad Rába (Mogersdorf).
Jednak dopiero dwadziescia lat pózniej osmanska ekspansja
weszla w decydujaca faze, kiedy to turecka armia pod dowództ-wem
wielkiego wezyra Kary Mustafy w lipcu 1683 r. dotarla az pod
Wieden. Zagrozenie cesarskiej rezydencji i stolicy oznaczalo
niebezpieczenstwo dla calej Europy srodkowej.
Odsiecz Wiednia dokonana przez zjed-noczone sily cesarskie,
polskie i wojsk Rzeszy 12 wrzesnia 1683 r. byla zwrotem i
poczatkiem tureckiego odwrotu. Na mocy pokoju w Karlowicach,
zawartego w 1699 roku po decydujacej bitwie pod Zenta nad
Cisa (1697) udalo sie odzyskac wieksza czesc Wegier i caly
Siedmiogród. Sukcesy te byly zasluga militarnego ge-niuszu
i dyplomatycznej zrecznosci ksiecia Eugeniusza Sabaudzkiego
(1663-1736), który polozyl podwaliny pod mocarstwowa
pozycje Austrii w pierwszej tercji XVIII w.
Infoposter
(skladany): Historyczna Mapa: Europa Srodkowa 1890
Stan: nowy / oryginalny / szczelne opakowanie
Jezyk: angielski
Rozmiar: 91 x 68 cm
Wiek XVIII (do 1790 r.)
Wiek XVIII byl czasem nieustannych przesuniec w europejskim
koncercie mocarstw, do momentu gdy wybuch Wielkiej Rewolucji
Francuskiej postawil wszystko pod znakiem zapytania. Chodzilo
glównie o mocarstwowa pozycje Francji, Anglii, Austrii,
Rosji i Prus. Najpierw wygasniecie hiszpanskiej linii Habsburgów
w r. 1700 stworzylo próznie wladzy w Europie i koloniach
zamorskich. W wojnie o sukcesje hiszpanska (1701-1714) Austria
i Francja zmagaly sie o pozbawione wladcy kraje.
Mimo swietnych zwyciestw wojsk cesarskich pod dowództwem
ks. Eugeniusza Sabaudzkiego, o wyniku wojny zdecydowala postawa
Anglii, która poczatkowo popierala Habsburgów,
potem jednak zaczela sie obawiac ich hegemonii w Europie i
wymusila podzial dzied-zictwa miedzy obie strony. Cesarz Karol
VI otrzymal poludniowe Niderlandy i byle hiszpanskie posiadlosci
we Wloszech. Równie brzemienne w skutki byly wydarzenia
na Balkanach. Zwyciestwa ksiecia Eugeniusza pod Petrova-radinem
i Belgradem w wojnie z Turkami w latach 1716-1718 przyniosly
monarchii habsburskiej najwiekszy wzrost terytorialny i w
rezultacie pozycje mocarstwa europejskiego.
W latach 1733-1738 toczyla sie wojna o sukcesje polska. Kolejna
wojna z Turkami prowadzona w latach 1737-1739 w sojuszu z
rosnaca w sile Rosja przyniosla cesarzowi Karolowi VI utrate
wiekszej czesci zdobyczy terytorialnych z 1718 r. Daremnie
cesarz próbowal poprzez sankcje pragmatyczna zapewnic
nastepstwo tronu swojej córce Marii Teresie.
Przyszlo jej bronic tronu przed niemal wszystkimi sasiadami
w wojnie o sukcesje austriacka (1740-1748). Na czele jej wrogów
stanal król pruski Fryderyk II, któremu musiala
w koncu – i byla to jedyna strata terytorialna –
odstapic Slask. Pozwolilo to Prusom uzyskac status europejskiego
mocarstwa. Kolejny konflikt miedzy Austria, wspierana przez
Rosje i Francje a Prusami to wojna siedmioletnia (1756-1763),
w wyniku której Fryderyk II potwierdzil swoje panowanie
na Slasku. Przyniosla ona równiez calkowite odwrócenie
dotychczasowego systemu sojuszy i miala wplyw na historie
powszechna: Anglia, która juz w wojnie o sukcesje hiszpanska
zdolala odsunac Francje od handlu z Ameryka, odebrala jej
teraz równiez kolo-nie w Indiach i Ameryce Pln., co
pozwolilo jej zyskac range mocarstwa swiatowego.
Pod koniec tego okresu rozegrala sie ostatnia wojna austriacko-turecka
(1788-1791), która cesarz Józef II prowadzil
w sojuszu z Rosja i w której feldmarszalkowi Laudonowi
po raz kolejny, w 1789 r. udalo sie zdobyc Belgrad.
Poster
papierowy pieniadz Austro-Wegry 1867-1918
(w tym czasu wyjasnienia kontekstu historycznego)
Plakat przedstawia szczególnie piekne banknotów
z okresu miedzy 1867 i 1918. Przez projektantów, takich
jak Gustav Klimt i Kolomana Mosera.
Stan: Nowe / Oryginalne
Rozmiar: 91 x 68 cm
1789-1848/49
Józef II toczyl pod koniec swego panowania kolejna
wojne z Turkami, która zakonczyla sie ponownym zajeciem
Belgradu (1789). To zwyciestwo wydawalo sie Austrii wazniejsze
niz wybuchla w tym samym roku Wielka Rewolucja Francuska.
14 lipca 1789 r. w Paryzu wzburzony tlum zdobyl Bastylie,
wiezienie panstwowe a zarazem symbol znienawidzonego panowania
króla Ludwika XVI.
W kwietniu 1792 r. Francja wypowiedziala wojne Austrii. Monarchia
habsburska utworzyla pierwsza koalicje z Prusami i Wielka
Brytania. Wojna trwala do r. 1797 i zakonczyla sie kleska
sprzymierzonych. Dla Austrii oznaczalo to utrate terytoriów
na zachodzie oraz Lombardii – ale takze pozyskanie Wenecji.
Wsród francuskich generalów w tej wojnie coraz
bardziej wyróznial sie Napoleon Bonaparte. Austria
zas polegala na militarnym talencie arcyksiecia Karola, jednego
z braci cesarza Franciszka II, który wywalczyl caly
szereg zwyciestw, m.in. pod Würzburgiem (1796).
W 1799 r. doszlo do drugiej wojny Francji z koalicja, która
tworzyli przede wszystkim Austriacy i Rosjanie. Zakonczyl
ja pokój z Lunéville. Poniewaz jednak Francja
pod panowaniem Napoleona, który w 1804 r. koronowal
sie na cesarza Francu-zów, w tak wyrazny sposób
dazyla do dominacji w Europie, Austria i Rosja w 1805 r. wypowiedzialy
jej wojne po raz kolejny. Zakonczyla sie ona bitwa pod Austerlitz
(poludniowe Morawy) oraz pokojem w Preszburgu (Bratyslawie).
Austria musiala oddac Tyrol Bawarii, sprzymierzonej z Francja.
W 1806 r. cesarz Franciszek II abdykowal jako cesarz Rzeszy
Rzymskiej Narodu Niemieckiego i panowal odtad jako Franciszek
I, cesarz Austrii.
W 1809 r. monarchia habsburska samotnie wyruszyla przeciwko
Francji. Mimo, ze konflikt z Francja trwal juz od wielu lat,
ofiarnosc Austrii zdawala sie bezgraniczna. Rozprzestrzenialy
sie nastroje patriotyczne. Tylko jednym ze swiadectw tego
bylo wystawienie obrony krajowej (Landwehr). W kampanii trwajacej
od kwietnia do lipca arcyksiaze Karol zwyciezyl w bitwie pod
Aspern (21./22. maja 1809), przegral jednak decydujaca bitwe
pod Wagram (5./6. lipca 1809). W pokoju z Schönbrunn
Austria po raz kolejny poniosla dotkliwe straty terytorialne.
[W wojnie 1809 roku uczestniczyla takze armia Ksiestwa Warszawskiego
pod wodza ks. Józefa Poniatowskiego, która odniosla
m.in. zwyciestwo nad Austriakami pod Raszynem (19 IV 1809).
W pokoju w Schönbrunn do Ksiestwa przylaczona zostala
tzw. Nowa Galicja z Krakowem, Radomiem i Lublinem.] Czescia
wojny chodzi Pani o wojne w Ksiestwie Warszawskim? BD] Niemniej
monarchia habsburska przylaczyla sie w 1813 r. do kolejnej
antyfrancuskiej koalicji z Rosja, Prusami, Szwecja i Wielka
Brytania. Decydujaca okazala sie „bitwa narodów”
pod Lipskiem (16 i 19 pazdziernika 1813 r.).
Pod koniec marca 1814 r. alianci wkroczyli do Paryza. Napoleon
abdykowal. Trwajacy od listopada 1814 do czerwca 1815 r. kongres
wiedenski sluzyl ustaleniu nowego ladu europejskie-go. Próba
powrotu Napoleona, zakonczona jego kleska pod Waterloo i deportacja
francuskiego cesarza, byla jedynie krótkim intermezzo.
20 listopada 1815 r. podpisano drugi pokój paryski.
Jednak zaledwie kilka lat po kongresie wiedenskim ruchy rewolucyjne
przysporzyly trosk wladcom wielu eu-ropejskich krajów.
Ich przyczyna byly glebokie problemy spoleczne i narodowosciowe.
13 marca 1848 r. równiez w Cesarstwie Austriackim wybuchla
rewolucja.
W Pradze ruch rewolucyjny zostal krwawo stlumiony. W Wiedniu
powstancom udalo sie zmusic stacjonujace w miescie oddzialy
cesarsko-kró-lewskie od odwrotu. Dopiero w pazdzierniku
feldmarszalek ks. Windischgrätz i ban Chorwacji feldmarszalek
hr. Josip Jelacic zdolali wielkim militarnym wysilkiem odbic
stolice cesarska. Natomiast na Wegrzech i we Wloszech sytuacja
zaostrzala sie.
Od biedermeieru do wojny roku 1866
Zaledwie kilka lat po Kongresie Wiedenskim z 1814/15 r. w
wielu europejskich krajach zaczely pojawiac sie ruchy rewolucyjne.
Ich przyczyna byly glebokie problemy spoleczne i narodowosciowe.
Przez cale dziesieciolecia Austria uwazana byla za „policjanta
Europy”. Równiez wewnatrz kraju liberalne nurty
byly tlumione. 13 marca 1848 r. w wielu czesciach Cesarstwa
Austriackiego wybuchla rewolucja: w Pradze, Wiedniu, na Wegrzech
oraz w Królestwie Lombardii i Wenecji. W prowincjach
wloskich sasiednie Królestwo Sardynii interweniowalo,
opowiadajac sie po stronie powstanców. Feldmarszalek
Radetzky po krótkiej kampanii pokonal Sardynie, która
jednak rok pózniej ponownie rozpoczela wojne i zostala
ponownie pokonana w bit-wach pod Mortara i Novara.
Wenecja poddala sie dopiero 24 sierpnia 1849 r. Najtrudniejsza
byla sytuacja na Wegrzech: w grudniu 1848 r. Madziarzy proklamowali
niepodleglosc od Aus-trii i udalo sie ich pokonac dopiero
3 pazdziernika 1849 r. z pomoca Rosjan. W Wiedniu, gdzie najpierw
w marcu, a nastepnie w pazdzierniku 1848 roku doszlo do rewolucji,
powstancom udalo sie poczatkowo zmusic stacjonujace w miescie
oddzialy cesarsko-królewskie do odwrotu.
Dopiero w ostatniej dekadzie pazdziernika feldmarszalek ks.
Windischgrätz i ban Chorwacji feldmarszalek Josip Jelacic
zdolali wielkim militarnym wysilkiem odbic cesarska siedzibe.
W scislym zwiazku z beznadziejna sytuacja Habsburgów
pod koniec 1848 r. pozostawala zmiana na tronie. 2 grudnia
ustapil dotychczasowy cesarz Ferdynand I, przekazujac wladze
swojemu bratankowi Franciszkowi Józefowi I. Mlody cesarz
próbowal zrazu nadal uzywac armii austriackiej jako
europejskich sil porzadkowych. Skonczylo sie to w 1859 r.
W wojnie z Królestwem Piemontu i Sardynii, wspieranym
przez cesarza Francji Napoleona III, austriacka armia zostala
pokonana pod Magenta i Solferino (czerwiec 1859). Monarchia
Habsburska utracila Lombardie.
W roku 1864 Austria wyruszyla u boku Prus na wojne z Dania.
Jej stawka byly niemieckojezyczne ksiestwa Szlezwik i Holsztyn
pozostajace pod dunska administracja. Austriakom dowodzonym
przez feldmarszalka Gablenza udalo sie odniesc sukcesy militarne
pod Oeversee i Veile. W 1865 r. Austria zajela Holsztyn a
Prusy anektowaly Szlezwik. Zdobycz podzielila zwyciezców.
Jednak przyczyna konfliktów byla o wiele glebsza. 8
kwietnia 1866 r. Prusy zawiazaly z Królestwem Wloch
sojusz przeciwko Austrii.
Austriacka armia poludniowa dowodzona przez arcyks. Albrechta
zwyciezyla 24 czerwca 1866 r. pod Custozza (na poludnie od
jeziora Garda), jednak decydujace bitwy rozegraly sie na pólnocy.
Po szeregu niepomyslnie dla Austrii zakonczonych potyczek,
3 lipca 1866 r. pod Sadowa (kolo Hradca Kralové, na
wschód od Pragi) odbyla sie decydujaca bitwa. Aus-triacka
armia pólnocna pod dowództwem generala Benedeka
poniosla dotkliwa kleske. 22 sierpnia 1866 r. podpisano pokój
w Pradze, który zakonczyl wojne. Austria wystapila
ze Zwiazku Niemieckiego.
Franciszka Józefa i Sarajewo (1867-1914)
Konsekwencja kleski Austrii w wojnie z Prusami w 1866 r. bylo
to, ze Monarchia Habsburska utracila wplyw na polityke krajów
niemieckich. Tym wazniejsze stalo sie wiec nadanie monarchii
trwalej struktury politycz-nej. Najwiekszym problemem byly
Wegry. Po rewolucji 1848/49 r. kraje nalezace do korony wegierskiej
czyli Wegry, Slowacja, Chorwacja i Siedmiogród utracily
czesc swoich swobód i zostaly poddane surowej kontroli
cywilnej i wojskowej. Bylo to jednak rozwiazanie tymczasowe.
Po dlugotrwalych negocjacjach ustalono w 1867 r. tzw. Ausgleich,
uklad, w którym na nowo okreslono stosunek krajów
korony wegierskiej do reszty monarchii. Monarchia Habsburska
zostala podzielona na dwie czesci: austriacka, tzw. Przedlitawia
(Cisleit-hanien) i wegierska, tzw. Zalitawia (Transleithanien).
Kazda czesc miala miec wlasny rzad i parlament. Od 1867 r.
wspólna miala byc polityka zagraniczna, finanse i obronnosc.
Tylko te trzy ministerstwa byly wspólne dla obu czesci
Monarchii. Dualizm mial daleko idace skutki dla wojskowosci.
Odtad istniala wspólna cesarska i królewska
armia oraz wspólna cesarska i królewska marynarka
wojenna. Prócz tego w czesci wegierskiej utworzono
jednostki królewsko-wegierskich honwedów a w
czesci austriackiej cesarsko-królewska landwere. Okres
pokoju trwajacy od 1867 do 1914 r. przerwany zostal przez
jedno tylko wieksze wydarzenie militarne, które przeszlo
do historii Austrii jako okupacja z r. 1878.
Oddzialy austro-wegierskie zajely wówczas odd-zielone
od Imperium Osmanskiego prowincje Bosnie i Herzegowine. W
1908 r. okupacja przeobrazila sie w aneksje. Poza tym Austro-Wegry
angazowaly sie w polityczne zmagania na kontynencie nie bezposrednio,
ale poprzez uczestnictwo w sojuszu zawiazanym najpierw w 1879
r. z Rzesza Niemiecka a w 1882 rozszer-zonym o Wlochy (Trójprzymierze).
Po 1908 r. Austro-Wegry coraz bardziej angazowaly sie w antagonizmy
balkanskie.
Po kilkudziesieciu latach stalo sie jasne, ze dualizm z r.
1867 nie jest zupelnie zadowalajacym rozwiazaniem dla Monarchii
Habsburskiej i ze uwzglednienie zadan jedenastu duzych narodowosci
Monarchii Habsburskiej wymagaloby kolejnej i radykalnej przebudowy
struktury Monarchii. Nadzieje na powodzenie tych planów
wiazaly sie przede wszystkim z nastepca tronu, arcyksieciem
Franciszkiem Ferdynandem. Nie otrzymal on wprawdzie od cesarza
zadnych uprawnien politycznych, ale przeznaczono dla niego
zadania militarne a w razie wojny mial byc glównodowodzacym
wojsk austro-wegierskich.
Nastepca tronu zostal zamordowany przez Serbskich nacjonalistów
w Sarajewie, w niedziele 28 czerwca 1914 r. a razem z nim
jego zona Zofia.
Pierwsza wojna swiatowa i koniec Monarchii Habsburskiej
Dla Austro-Wegier zamordowanie arcyksiecia Franciszka Ferdynanda
i jego zony Zofii w Sarajewie byla wylaczna wina Serbii, która
miala za to zaplacic podporzadkowaniem. Austro-Wegry postawily
ultimatum. Serbia oglosila mobilizacje i otrzymala poparcie
Rosji. Tym samym lokalna wojna przeobrazila sie w wojne sojuszy,
w która pod koniec lipca 1914 zaangazowane byly po
jednej stronie Austro-Wegry, Rzesza Nie-miecka i (od pazdzienika
1914) Imperium Osmanskie (panstwa centralne) a po drugiej
stronie Serbia, Rosja i jej sojusznicy, Francja i Wielka Brytania
(Ententa).
Austro-Wegry walczyly przede wszystkim na Balkanach i w Galicji.
W tym czasie Rzesza Niemiecka próbowala pokonac Francje.
Autro-Wegry poniosly porazke w Serbii i w Galicji, podobnie
jak Rzesza Nie-miecka na Zachodzie. Juz pod koniec 1914 r.
Niemcy i Austria musialy uzyc calej swej sily by przeciwstawic
sie wojskom rosyjskim. Dopiero po ofensywie tarnowsko-gorlickiej
z maja 1915 r. niebezpieczenstwo na wschodzie zostalo zazegnane.
Jednak jeszcze w tym samym miesiacu Wlochy wypowiedzialy wojne
Mo-narchii Habsburskiej. Mimo trudnosci Austro-Wegry i Rzesza
Niemiecka, do których jako jesienia 1915 r. przylaczyla
sie jako sojusznik Bulgaria, odnosily sukcesy militarne. Na
poczatku 1916 r. kleske poniosla austriacka ofensywa idaca
z poludniowego Tyrolu na Wlochy i az do konca 1917 r. toczyly
sie jedna po drugiej wyniszczajace bitwy w dolinie Isonzo.
Na wschodzie udalo sie zneutralizowac zagrozenie stwarzane
przez armie rosyjska, a Wielka Rewolucja Pazdziernikowa z
1917 r. przyniosla zawieszenie broni i zawarcie pokoju w Brzesciu
Litewskim. Udalo sie równiez pokonac Rumunie, która
we wrzesniu 1916 r. wypowiedziala wojne panstwom centralnym.
Równiez w walce w Wlochami udalo sie doprowadzic do
wielkiego militarnego sukcesu: na przelomie pazdziernika i
listopada 1917 roku wojska niemieckie i austriackie rozpoczely
natarcie i zwyciezyly w bitwie pod Caporetto (12. bitwa nad
Isonzo). Jednak kwestie militarne przeslonily problemy wewnetrzne
Rzeszy Niemieckiej, a równiez w Austrii stawala sie
coraz bardziej napieta. Kryzys zaopatrzeniowy przybral w 1917
r. katastrofalne rozmiary. Austro-Wegrom, jeszcze w czasie
pokoju zmagajacym sie z problemami narodowosciowymi, grozil
rozpad. Po smierci cesarza Franciszka Józefa w listopadzie
1916 r. jego nastepca zostal Karol I, który intensywnie
zabiegal o zawarcie pokoju, nie odnoszac jednak sukcesu. W
1918 r. zaczely szerzyc sie strajki i bunty.
Austro-Wegry próbowaly doprowadzic do rozstrzygniecia
militarnego rozpoczynajac 15 czerwca 1918 r. ostatnia ofensywe.
Ofensywa nad Piawa przyniosla kleske Austro-Wegier. Jesienia
1918 r. rozpoczal sie rozpad Monarchii Habsburskiej i jej
armii. 3 listopada 1918 r. Austro-Wegry podpisaly w Villa
Giusti w poblizu Padwy zawieszenie broni. W momencie zakonczenia
pierwszej wojny swiatowej Monarchia Habsburska byla juz podzielona
na kraje suk-cesyjne. Zmienilo sie oblicze Europy.
back
to top
|
